Rüyalar âlemine giriş

Neden rüya görürüz? Kâbus neye denir? Rüyaları ne tetikler? Neden sadece bazılarını hatırlarız? Uykunun en sadık arkadaşı rüyalar hakkında aklınıza gelen, gelmeyen her sorunun cevabı bu yazıda…

Uykunun metabolizmamızı, kan basıncımızı, beyin fonksiyonlarımızı ve genel sağlıkla ilgili pek çok alanı düzenlemedeki rolü hakkında çok şey biliniyor. Ancak rüya âlemi, bilim dünyası için de hâlâ zorlayıcı bir konu başlığı.

Rüyalar aslında uykunun belirli aşamalarında meydana gelen halüsinasyonlar. En fazla REM evresi sırasında görülüyorlar. Her şeyden önce bilmemiz gereken şu: Uyuduğumuzda beynimiz hâlâ aktif olmayı sürdürüyor. Ve kesin bir kanıt olmamakla beraber, rüyaların genellikle son aktivitelerimize, konuşmalarımıza veya hayatımızdaki diğer gelişmelere dayanan otobiyografik düşünceler olduğu düşünülüyor. 

Rüyaların hayatımızdaki rolü nedir?

Araştırmacılar hâlâ rüyaların amacı konusunda tamamen aynı fikirde değiller. Ancak yine de rüyaların hayatımızda üstlendiği role dair yaygın inanış ve teoriler var:

• Terapist görevi yaparlar: Rüyalarımız, hayatımızdaki duygusal zorluklarla yüzleşmenin yolları olabilir. Beynimiz uykuda, uyanık olduğumuz zamanlardakinden çok daha duygusal bir seviyede çalıştığı için, hislerimizle bilinçliyken kuramayacağı kadar çok bağlantı kurabilir.
• ‘Savaş ya da sıvış’ egzersizi yaptırırlar: Beynin rüya sırasında en aktif alanlarından biri amigdaladır. Bu bölge, beynin hayatta kalma içgüdüsü, bir başka deyişle ‘savaş ya da kaç’ tepkisiyle ilişkili kısmıdır. Bir teoriye göre amigdala uyku sırasında uyanıkken olduğundan daha aktiftir. Böylece beyniniz sizi bir tehditle başa çıkmaya hazırlayabilir. Neyse ki REM uykusu sırasında beyin sapı kasları gevşeten sinyaller gönderir de uykumuzda koşmaya veya yumruk atmaya kalkışmayız!
• İlham perisi olarak çalışırlar: Bir dakika durun ve hem gördüğünüz hem de size anlatılan rüyaları şöyle bir aklınızdan geçirin. Ne kadar yaratıcı hikâyeler öyle değil mi? Hiç bağlantılı görünmeyen şeyler bile akıcı bir şekilde birbirine bağlanıyor. Kimi uçuk, kimi daha önce kimsenin aklına hayaline gelmemiş fikirler havada uçuşuyor. Bazıları hakkında neden böyle düşünmediğinizi sorgularken buluyorsunuz kendinizi… Şimdi bir de hep anlatılan o örnekleri hatırlayın: The Beatles’ın beyni Paul McCartney, unutulmaz şarkıları ‘Yesterday’ ve ‘Let It Be’nin melodilerini rüyasında gördü. Rolling Stones’tan Keith Richards da ‘Satisfaction’ şarkısının açılış kısmını. İngiliz edebiyatçı Mary Shelley, o kâbusu görmeseydi efsanevi karakteri ‘Frankenstein’ı yaratabilecek miydi? Stephen King’in meşhur romanı ‘Misery’nin (Türkçeye ‘Sadist’ adıyla çevrildi) arkasında da benzer bir hikâye vardı. Örnek çok. Peki hepsi tesadüf mü? Uzmanlar uykunun yaratıcılığı ve problem çözme becerilerini artıran bölümünün REM evresi olduğunu söylüyorlar. Kanıt mı? Harvard Üniversitesi’nde yapılan bir araştırmada REM uykusundan uyanır uyanmaz anagram bulmaca çözmesi istenen deneklerin performansında artış tespit edildi. NREM uykusundan uyandırıldıktan sonraya veya gün içinde uyanıkkenki performanslarına oranla yüzde 15’le 35 arasında daha fazla…
• Hafızanın güçlenmesine yardımcı olurlar: Rüyaların amacı hakkında yaygın olarak kabul edilen bir teori de önemli anıları ve öğrendiğiniz şeyleri saklamamıza, önemsiz anılardan kurtulmamıza, karmaşık düşünce ve duyguları sıralamamıza yardımcı olmaları. Özetle evet, üstüne uyumak diye bir şey var! Araştırmalar, uykunun öğrenmeye ve hafızaya iki şekilde yardımcı olduğunu gösteriyor: 1. Uykusuz bir kişi dikkatini en iyi şekilde odaklayamıyor ve bu nedenle verimli bir şekilde öğrenemiyor. 2. Yeni bilgiler öğrenmek için gerekli olan hafızanın pekiştirilmesinde uykunun kendisinin ciddi bir rolü var. Kesin mekanizmalar bilinmemekle birlikte, öğrenme ve hafıza genellikle üç işlevle tanımlanıyor: İlki, beyne yeni bilgilerin girişini ifade eden ‘edinme’. İkincisi, anlatılan şeyin belleğe yerleşme sürecini temsil eden ‘pekiştirme’. Üçüncüsü de depolandıktan sonra bilgiye (bilinçli veya bilinçsiz) erişme yeteneğini anlatan ‘hatırlama’. Bu adımlardan edinme ve hatırlama yalnızca uyanıklık sırasında gerçekleşiyor. Ancak araştırmalar, hafıza pekiştirmesinin, anılarımızı oluşturan sinir bağlantılarının güçlendirilmesi yoluyla uyku sırasında gerçekleşebildiğini gösteriyor. 

Neden kâbus görürüz?

Rüyaların duygular, anılar ve diğer bilgilerle verimli bir şekilde başa çıkmaya ne kadar yardımcı olduğunu anlattık. Ama bir de kâbuslar yani korkutucu veya üzücü rüyalar var! Kâbuslar genelde stres, kaygı veya bazı ilaçlara tepki olarak ortaya çıkar. Birçok insan hayatı boyunca ara sıra kâbuslar görür ama bu durum sık sık başınıza geliyorsa altında bir uyku bozukluğu yatıyor olabilir.

Rüyaları ne etkiler?

• Sağlık koşulları

Rüyalar üzerindeki en büyük etkilerden biri ne kadar veya ne kadar az uyuduğumuz. Bir-iki gece (veya daha fazla) uykusuz kalıp en nihayet REM uykusuna geçtiğinizde beyninizin ilgili bölümleri çok daha aktif hale gelebilir. Huzursuz geceler geçirdiyseniz, muhtemelen hayal gücü daha yüksek rüyalar görürsünüz. Ayrıca bu rüyaları hatırlama olasılığınız daha fazladır. Hamilelik de daha ‘yoğun’ rüyalara zemin hazırlar. Çünkü artan hormon üretimi, beyninizin düşünce ve duyguları işleme şeklini etkiler. Ayrıca depresyon ve anksiyete gibi ruh sağlığı bozuklukları rahatsız edici rüyaları ve kâbusları tetikleyebilir. Bu durumlar için kullanılan ilaçlar da olasılığı artırabilir.

• Gıdalar

Bu konuda yüzde yüz doğrulanmış bir kanıt yok ama bazı yiyeceklerin rüyaları daha iyi hatırlamamız için zemin hazırlayabileceği düşünülüyor. Şöyle anlatalım: Örneğin yüksek karbonhidratlı yiyecekler enerjiyi hızla yükseltir ancak bir süre sonra kötü hissettirebilir. Uyanıkken ruh halinizi etkileyen herhangi bir şeyin bilinçsizken de etkilemesi muhtemeldir yani bu duygular aynen uykunuza da geçebilir. Ayrıca gece boyu uyanmanıza neden olan yiyecekler, REM evresinde de sık uyanmanıza yol açabilir. İşte bu olduğunda da rüyalarınızı hatırlama olasılığınız yükselir.

• Günlük aktiviteler

Demin az veya kesintili uykunun genellikle daha canlı rüyalarla sonuçlandığından bahsettik, bunun tam tersi de geçerli tabii; iyi bir gece uykusu da hatırlayacağınız yoğun rüyaları azaltabiliyor. Daha sağlıklı uyumanın yollarından birinin de sabahları egzersiz yapmak olduğu biliniyor. Öğleden önce iyi bir koşu veya başka bir kardiyo egzersizi, biyolojik saatimizi ayarlamamıza yardımcı oluyor; böylece uykuya daha kolay dalmaya ve derin uykuda daha fazla kalmaya meyilli oluyoruz. Koşucular ve fitness tutkunları, uykunun en hafif aşamalarından biri olan REM uykusunda daha az zaman geçirme eğiliminde oluyor. Ayrıca gün içinde stresi ne kadar etkili bir şekilde atarsanız, yatağa gergin girme olasılığınız o kadar azalıyor. Bu da kâbusları ve kesintili uykuları azaltmaya yardımcı oluyor.

Rüyaları hatırlamanın yolu var mı?

Rüyaları hatırlamak zordur. Bunun nedenlerinden biri, hafızayla ilişkili beyin kimyasalının (norepinefrin ya da noradrenalin) ve beynin hatırlamaya yardımcı olan elektriksel aktivitesinin, rüya görürken en düşük seviyelerinde olmasıdır. Aslında rüya sırasında uyanmazsanız, onu hatırlayamazsınız. Hatırladığınız rüyalar, uyandığınızda devam edenlerdir.

Yine de hatırlamanıza yardımcı olmak için iki ipucu fısıldayalım. İlk olarak, uykuya dalarken kendinize rüyanızı hatırlamak istediğinizi söyleyin. Son düşünceniz bu olursa, hafızanızda hâlâ biraz taze olan bir rüyayla uyanma olasılığınız da daha yüksek olabilir. İkinci ipucu ise şöyle: Rüya hatırlama en ufak bir dikkat dağınıklığıyla kolayca kesintiye uğrayabileceğinden, uyanır uyanmaz çoğunu hatırlamaya çalışmalısınız. Yani yataktan kalkmayın veya başka bir şey düşünmeyin. Rüyanızdaki görüntüleri veya anıları aklınızdan geçirmeye çalışın ve anımsayabildiklerinizi hemen başucunuzda tuttuğunuz bir deftere yazın.

Herkes rüya görür mü?

Evet. Hem yetişkinler hem de bebekler ve çocuklar, uyandıklarında hatırlamasalar bile, her gece yaklaşık 2 saat rüya görürler. Araştırmacılar insanların genellikle her gece birkaç rüya gördüğünü ve her birinin tipik olarak 5 ila 20 dakika arasında sürdüğünü söylüyor (1). Ortalama bir yaşam süresi boyunca, insanlar ortalama 6 yılı rüyada geçiriyor.

Rüyalarımızı renkli mi görürüz? 

Çoğu insan ‘renkli rüyalar’ gördüğünü söylüyor. Rüya görenlerin uyandırılıp bir tablodan rüyalarındaki renklerle eşleşen renkleri seçmelerinin istendiği çalışmalarda, en çok pastel renkler seçiliyor. Ama siyah beyaz rüyalar da yok değil. Bu konuda yapılmış bir araştırmada 25 yaşın altındaki insanlar nadiren siyah beyaz rüya gördüğünü söyledi ancak 55 yaş üstü grup toplam zamanın yaklaşık yüzde 25’inde renksiz rüya bildirdi (2). Araştırmacılar bu farkın, çocuklukta siyah beyaz televizyona maruz kalmanın bir sonucu olduğuna inanıyor. Bu teori 1940’lı yıllarda yapılan ve insanların nadiren renkli rüya gördüğünü belirttiği daha eski bir çalışma tarafından destekleniyor (3).

Erkekler ve kadınlar farklı rüyalar mı görür?

Rüyaların içeriği söz konusu olduğunda erkeklerle kadınlar arasında bazı farklılıklar bulunuyor. Bir araştırmaya göre erkeklerin rüyaları daha agresif içerikli ve fiziksel aktiviteye sahip, kadınların rüyalarındaysa daha fazla konuşma oluyor (4). Kadınlar ayrıca daha fazla karakter içeren, biraz daha uzun rüyalar görme eğiliminde. Gelelim rüyalarda görülen cinsiyetlere… Erkekler rüyalarında kadınlardan iki kat fazla erkek görüyor; kadınlar ise rüyalarında her iki cinsiyeti eşit derecede ağırlıyor.

Hayvanlar rüya görür mü?

Çoğu insan, uyuyan bir köpek veya kedi kuyruğunu ya da patilerini salladığında, onun rüya gördüğünü düşünür. Gerçekten böyle olup olmadığını kesin olarak söylemek zor ama araştırmacılar memeliler, kuşlar, sürüngenler ve balıklar dahil çoğu hayvanın insanlardaki gibi uyku aşamalarından geçtiğine, dolayısıyla rüya gördüğüne inanıyor (5). Bununla birlikte, hayvanlar rüyaları insanlarla aynı şekilde deneyimleyemiyor. Yani uyanamayabiliyorlar, görüntüleri hatırlamıyorlar ve ona bir olay örgüsü ekleyemiyorlar.

Görme engelliler rüya görebilir mi?

Doğuştan görme engelli insanlarla yapılan bir çalışma, katılımcıların rüyalarında görsel deneyim yaşıyor gibi göründüklerini ve ayrıca görsel rüya hatırlamayla ilişkili göz hareketlerine sahip olduklarını ortaya koydu (6).

REM sırasında göz hareketleri, çalışmanın gören katılımcılarından daha az olmasına rağmen, kör katılımcılar görsel içerik de dahil olmak üzere aynı rüya duyumlarını bildirdiler.

Rüyalar evrensel midir?

Rüyalar genellikle ve büyük ölçüde kişisel deneyimlerimizden etkilenir. Ancak araştırmacılar belirli rüya temalarının farklı kültürlerde bile çok yaygın olduğunu tespit etmiş durumda (7). Buna göre dünyanın her yerinden insanlar sık ​​sık rüyasında kovalanıyor, saldırıya uğruyor, düşüyor. Diğer yaygın rüya deneyimleri arasında donup kalma yani hareket edememe, bir yere ya da bir şeye geç kalma, uçma ve toplum içinde çıplak olma yer alıyor.

SIKÇA SORULAN SORULAR

Neden Rüya Görürüz?
Yapılan bazı araştırmalar sonucunda rüyalar, beynimizin bir etkinliği olarak olarak görülmekte ve bilinçaltımızın uyku esnasında bir dışa vurumu olarak belirtilmektedir.

Kabus Nedir? Neden Kabus Görürüz?
Yapılan araştırmalara göre Kabus görmenin tam olarak bir sebebi olmamasına karşın bazı ilaçlar, alkol kullanımı, psikolojik travmalar, stres, kaygı, günlük aktiviteler genellikle Kabus görmeye yol açan nedenlerdir.

Rüyaları Neler Etkiler/Tetikler?
Genel olarak rüyalarımızı sağlık koşullarımız, günlük aktivitelerimiz, gün içerisinde tükettiğimiz gıdalara kadar birçok şey etkileyebilmektedir.

Hayvanlar Rüya Görür Mü?
Araştırmacılara göre, memeliler, kuşlar, sürüngenler ve balıklar dahil çoğu hayvanın insanlardaki gibi uyku aşamalarından geçtiğine, dolayısıyla rüya gördüğüne inanıyor. Yani evet hayvanlarda tıpkı insanlar gibi rüya görüyor.

Görme Engelliler Rüya Görür Mü?
Görme engelliler de tıpkı görebilen bir insan gibi rüya görürler ancak bu daha farklı şekilde gelişmektedir. Bu daha çok, koku, ses ve dokunma gibi hislerin ağırlıklı olduğu rüyalardır.

Rüyalarla ilgili daha fazla bilgi için tıklayın: Rüyalar ve Masallar Alemi

Kaynaklar:

1. ninds.nih.gov/Disorders/Patient-Caregiver-Education/Understanding-Sleep#5
2. sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1053810008001323?via%3Dihub
3. journals.sagepub.com/doi/10.2466/pms.2003.96.1.25
4. sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S1053810008001268?via%3Dihub
5. onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/cne.24860
6. spiedigitallibrary.org/conference-proceedings-of-spie/10453/2276048/Rapid-Eye-Movements-REMs-and-visual-dream-recall-in-both/10.1117/12.2276048.short?SSO=1
7. tandfonline.com/doi/abs/10.3200/JRLP.138.6.485-494