Ay’ın evreleri neler? Bu evreler uykuyu etkiliyor mu? Bu etki nasıl oluşuyor? Çocuklarda da aynı durum söz konusu mu ya da cinsiyete göre değişimlerden söz etmek mümkün mü? Böyle dönemlerde daha iyi uyumak için ipuçları neler? Hepsi bu yazıda…
Ay’ın insan sağlığı ve davranışları üzerindeki etkisi, binlerce yıldır konuşulan, tartışılan ve hâlâ net karar verilemeyen bir konu. Antik Roma filozofu ve doğa bilimci Yaşlı Plinius (Gaius Plinius Secundus), Ay’ın her şeye nüfuz edebileceğini iddia ediyordu. Bu büyüleyici uydunun gelgitler, deniz yaşamı, bitkiler, hayvanlar ve insan faaliyetleri üzerine etkisi hakkında pek çok teori de geliştirdi. Bilim dünyası o zamandan beri gelgitler ve tutulmalar gibi bazı Ay olaylarını açıklamış olsa da, pek çok şey hâlâ gizemini koruyor.
Bu alanda belki de en yaygın efsane, Ay’ın gece davranışını etkileme yeteneği. Bu tarif edilemeyen gücün yol açtığı gece kargaşasını, uyku bozukluklarını ve uykusuzluğu anlatan mebzul miktarda hikâye mevcut. Ama artık modern araştırma yöntemleri de Ay’ın evreleri ve uyku arasındaki ilişkiye ışık tutmaya çalışıyor.
Ay evreleri nelerdir?
Ay’ı çevreleyen mistisizmde en büyük pay, görüntüsünün her gece değişmesine ait. Gökte yüzen bu büyüleyici küre bazı akşamlar dopdolu ve parlak oluyor, günler sonra ise soluk bir hilal haline geliyor. Her gece fiziksel bir dönüşüm geçiriyor gibi görünse de, bu yalnızca bir yanılsama.
Ay kendi ışığını üretmiyor, Güneş tarafından aydınlatılıyor. Ve bulunduğumuz yere göre değişen karasal bakış açımız; Güneş, Ay ve Dünya’nın ilişkili oldukları yere bağlı olarak, Ay’ın sürekli değişen şeklini yaratıyor.
Döngü dolunayla başlıyor, yeniaya doğru yavaş yavaş küçülerek devam ediyor. Daire tekrar tamamlanana kadar Ay usul usul tekrar doluyor. Ay’ın bu süreci tamamlaması 29.5 gün sürüyor. Güneş, Dünya ve kendisinin farklı konumlarıyla ilişkili olarak geçtiği sekiz aşama ise şöyle anlatılıyor: Yeniay, hilal, ilkdördün, şişkin Ay, dolunay, şişkin Ay, sondördün, hilal…
Dünya etrafında aylık yörüngesini yaptığı için her gece gökyüzünün farklı bir bölümünde göründüğünü de belirtmek gerek. Bu yeniden konumlanma, onun doğuşunun ve batışının zamanlamasını da etkiliyor ve Ay her gün yaklaşık 50 dakika daha geç doğuyor. Dolunay sadece Dünya ve Güneş karşısında olduğu zaman oluşuyor; bu nedenle akşamları doğup sabahları batıyor. Yeniay evresine ulaştığında ise Güneş’le hizalanıyor ve ikisi birlikte yükselip batıyorlar.
Ay evreleri uykuyu etkileyebilir mi?
Ay’ın biyolojik olaylar üzerindeki etkisi, bazı hayvan ve bitki türlerinde yapılan araştırmalar sayesinde doğal hayatta belgelenmiş durumda. Ancak insanları etkileme potansiyeli hakkındaki çalışmalar maalesef bu netlikte değil. Yine de tekrarlayan raporlamalar, Ay döngülerinin uykuyu tehlikeye atabileceğini, en yıkıcısının da dolunay evresi olduğunu gösteriyor.
Kanıt mı? Sonuçları Current Biology dergisinde yayımlanan 2013 tarihli bir araştırma, birkaç ölçüm yöntemi kullanarak, dolunayın daha kötü uykuyla ilişkili olduğunu buldu. Ay’ın bu evresinde katılımcıların uykuya dalmaları 5 dakika daha uzun sürdü, 20 dakika daha az uyudular, REM uykusuna ulaşmaları daha fazla vakit aldı, derin uykuda yüzde 30’luk azalma yaşadılar ve uyku kalitelerinin düştüğünü söylediler.
2014’te yapılan başka bir çalışma ise dolunay sırasında toplam uyku süresinin 25 dakika azaldığını, uyarılma ve uyanmaların arttığını buldu. Bununla birlikte, bu çalışmadaki katılımcıların yeniay sırasında REM’e ulaşmaları, önceki araştırmalarla çelişerek daha uzun sürdü.
Bir gecelik uyku testine tabi tutulan 319 kişiyle yapılan üçüncü bir analiz de dolunay sırasında daha düşük uyku verimliliği, daha az derin uyku ve REM uykusuna ulaşmada gecikme verilerine ulaştı.
Bu konuyla ilgili yapılan en kapsamlı çalışmalardan biri ise Ocak 2021 tarihli. Araştırmacılar Arjantin’in üç yerli topluluğuyla büyük bir şehirde yaşayan 464 ABD’li üniversite öğrencisinin uyku düzenini analiz ettiler. Konum ve yapay ışığa maruz kalma miktarı ne olursa olsun, dolunayda tüm gruplar daha geç uyudu, öncesindeki haftada ise toplam uyku süreleri kısaldı.
Ay neden uykuyu etkiler?
Ay ışığı
Bu konuda teorilerden biri, dolunayın Dünya’ya geri yansıyan Güneş ışığı miktarı nedeniyle uykunun bozulmasına neden olduğu. Vücudun biyolojik saati, ışık algısına tepki olarak ortaya çıkan hormonların yükselen ve düşen seviyeleriyle kalibre ediliyor. Yani ışık seviyesi uyku başlangıcı ve kalitesi üzerindeki en önemli etkilerden biri.
Ancak uykunun bozulmasının ilk nedeni olarak Ay ışığının gösterilmesi konusunda tartışmalar var. Ne de olsa Ay ışığı, Güneş ışığının gücünün sadece yüzde 7’sini yansıtıyor. Özellikle günümüzde insanlar geceleri Ay’ın yansıttığı miktardan çok daha fazla yapay ışığa maruz kalıyor. Ayrıca dolunay sırasında uyku bozukluğuna odaklanan araştırmalar genellikle bulutlu gecelerde veya kapalı, penceresiz ortamlarda yürütülüyor.
Elektromanyetik etki
Halen tartışılan bir tez de Ay’ın Dünya’da elektromanyetik dalgalanmalara neden olma yeteneği. Araştırmalar, insanların düşük seviyeli jeomanyetik değişimlere duyarlı olabileceğini gösteriyor. Ay’ın etkisiyle değişen bu tip dalgalanmalar üreten bazı olaylar (jeomanyetik fırtınalar, Kuzey/Güney Işıkları gibi) baş ağrısı, kan basıncı değişiklikleri, kalp hızı değişkenliği ve hatta kalp krizi gibi bir dizi sağlık sorunuyla sonuçlanabiliyor. Bu değişikliklerin kesin biyolojik temeli belirsiz olsa da araştırmalar vücudun hormon seviyeleri, DNA hasarı ve iltihaplanmayı içeren çeşitli mekanizmalara işaret ediyor.
Yerçekimi
Ay’ın yerçekiminin insan sağlığını etkilediği görüşü, insan vücudunun çoğunlukla sudan oluştuğu ve Ay yerçekiminin okyanus gelgitleri üzerinde gözle görülür bir etkisi olduğu gerçeğine dayanıyor. Bu teoriye karşı çıkanlar, bu etkinin insanlarda hesaba alınmayacak derecede küçük olduğunu belirtiyor. Zaten dolunay ve yeniay sırasında Ay’ın yerçekimi kuvveti kabaca eşit. Bu nedenle, tek bir evre sırasında meydana gelen bir uyku değişikliğinin, yalnızca yerçekimi etkisinden kaynaklanması da olası değil.
Ay evreleri çocuklarda uykuyu etkiler mi?
Ay evrelerinin çocukların uyku düzenleri üzerindeki etkisi konusunda araştırma az, veriler sınırlı ve muğlak. Bu konuda 2016’da 12 ülkede ve yaklaşık 6 bin çocukla yapılan bir araştırma, dolunay sırasında uyku süresinin yeniay evresine kıyasla yalnızca yüzde 1 daha kısa olduğunu buldu. 2015 tarihli başka bir çalışmaya göre ise aslında çocuklar dolunay varken daha fazla uyuyordu. Araştırmacılar bu ekstra uykuyu artan gündüz aktivitesine bağlasalar da Ay’ın çocuklarda aktivite seviyelerini nasıl etkilediği kesin olarak bilinmiyor.
2017’de Almanya’da yapılan bir araştırma da, 1400 gençte Ay döngüsü, uyku ve fiziksel aktivite arasında bir ilişki aradı. Ancak üç yıl veri toplandıktan sonra tanımlanabilir bir ilişki bulunamadığı açıklandı.
Ay, uyku ve ruh sağlığı
Ay’ın uyku üzerindeki potansiyel etkisi, söz konusu koşulların birçoğunun uykuyla çift yönlü bir ilişkisi olduğundan, ruh sağlığı bozuklukları olan kişiler için özellikle önemli olma potansiyeli taşıyor.
Son araştırmalar, Ay evreleriyle bipolar bozukluk belirtileri arasında olası bir ilişki olduğunu vurguluyor. Sonuçları 2018’de açıklanan bir çalışmada, hastaların ruh hali döngüleri 37 yıl boyunca sıklıkla Ay evreleriyle senkronize edildi. Birkaç küçük araştırma daha Ay evreleriyle bipolar ruh hali döngüleri arasında bağlantı olduğunu gösterse de kesin bir şey söylemek hâlâ zor. Ay evrelerinin anksiyete ve depresyon gibi bozukluklar üzerindeki etkisi de her zaman spekülasyon kaynağı. Bu bağlantıyı değerlendiren çok sayıda araştırma da olmasına rağmen bu ilişkiyi doğrulayan bir kanıt henüz bulunmuyor.
Uyku üzerinde cinsiyete özgü Ay etkileri var mı?
Ay’ın doğurganlık üzerindeki etkisi eski zamanlardan beri tartışılan bir konu. Bu görüş, Ay evrelerinin âdet döngülerini kontrol ettiğine ve doğurganlığı etkilediğine inanıyor. Regl dönemi, hamilelik ve menopoz sırasındaki hormonal değişikliklerin uyku sorunlarına yol açabileceği biliniyor. Ancak Ay evreleri, yumurtlama ve uyku arasındaki ilişkiyi araştıran çalışmalar çelişkili sonuçlar veriyor.
15 yıla yayılan bir çalışmada, katılımcıların âdet döngülerinin aralıklı olarak Ay evresiyle senkronize olduğu, periyotların dolunay veya yeniaydan hemen önce gerçekleştiği bulundu.
Elimizde bir de âdet takvimi takibi için akıllı telefon uygulaması kullanan kadınlardan elde edilen verilerle yapılmış bir çalışma var. Bu analizde uyku başlangıcı, regl ve Ay evresi arasında bir ilişki arandı. Menstrüasyon ve Ay evresi arasında ilişki bulunamadı ancak periyodu Ay’ın yarısından fazlası doluyken başlayanlar daha iyi uyku bildirdiler. Ay’ın yarısından daha azı doluyken regli başlayan kadınlar da daha kötü uykudan şikâyet etti.
Ay evrelerinin uyku üzerindeki etkilerini cinsiyetlere göre değerlendiren araştırma sayısı az. Yine de dikkate değer bulgulara sahip birkaç çalışmadan söz etmek mümkün. Bir çalışmada, dolunay sırasında kadın katılımcıların uyku süresinin kısaldığı, uykunun dördüncü evresinde ve REM uykusunda daha az süre kaldıkları görüldü. Erkek katılımcılarda ise dolunay sırasında REM artmıştı. Birkaç başka çalışma da dolunay sırasında erkekler ve kadınlar arasındaki uyku ölçümlerinde çok az farklılıklar olduğunu kaydetti. Ancak sonuçlar tutarsız ve çoğu zaman çelişkili çıktığından bu konuda da henüz kesin bir şey söylenemiyor.
Daha iyi uyku için ipuçları
Gördüğünüz gibi, elde bazı çarpıcı araştırma sonuçları olsa da, Ay’ın evrelerinin uykuyu etkileyebileceğini gösterme konusunda sadece biraz fikir verebilir haldeler. Bu başlık altında henüz bilimsel olarak netleştiremediğimiz çok şey var. Neyse ki, göksel etkilerden bağımsız olarak geceleri iyi uyumak için kullanabileceğiniz kanıta dayalı ipuçları var ve iyiuykuiyihayat.com tüm bunları size anlatabilmek için ne gerekiyorsa yapıyor. Sizi İyi Uyku İyi Hayat’ın dopdolu sayfalarında yol gösterici bir geziye davet ediyor; hepimize huzurlu, deliksiz, dinlendirici uykular ve tatlı rüyalar diliyoruz!
Kaynaklar:
- pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23891110
- pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24937276
- pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25266502
- pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33571126
- pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27047907
- pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25808903
- pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27928860
- pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28115741
- pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33571128
- pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33801068
