Bu yıl 21 Aralık’ta kuzey yarımküre karanlığa gömülecek. Korkmayın, bu her sene olan bir şey. Yılın en uzun gecesini ve en kısa gününü yaşamamıza çok az kaldı. Bu etkileyici olayı ve beraberinde getirdiği gerçekleri, efsaneleri, hikâyeleri öğrenmek için böyle buyurun…
Gündönümü nedir?
Güneş ışınlarının dönencelerden birinin üzerine dik geldiği tarih; bulunulan yarımküreye göre gündüzlerin veya gecelerin kısalmadan uzamaya ya da uzamadan kısalmaya dönmesi olayıdır. Yılda iki kez tekrarlanır.
Kış gündönümü nedir?
Bu yıl 21 Aralık’a denk gelen kış gündönümünde Güneş ışınları Oğlak Dönencesi’ne dik açıyla düşer. Gündüzler kuzey yarımkürede uzamaya, güney yarımkürede kısalmaya başlar. Bu tarih kuzey yarımkürede kışın, güney yarımkürede yazın başlangıcı sayılır. Güney yarımkürede en uzun gün, kuzey yarımkürede en uzun gece yaşanır. Ayrıca kuzey yarımkürede gölgelerin en uzun olduğu gündür. Bu durum Dünya’nın Güneş etrafında dönüşüyle ilgili olduğu için her yıl aynı zamana denk geldiği sanılsa da öyle olmaz. Dünya, Güneş etrafındaki turunu 365 gün 6 saatte tamamladığı için kış gündönümü bazen 21 Aralık’a, bazen de 22 Aralık’a denk gelir. Güney yarımküredeyse bu tarih yaz gündönümünü ifade eder ve yazın başlangıcı sayılır.
Kış gündönümü nasıl olur?
Güneş’ten gelen ışık, Dünya yüzeyine eşit dağılmaz. Gezegenin eksen eğikliği, Dünya’nın farklı bölgelerinin yılın farklı zamanlarında daha fazla Güneş ışığı aldığı anlamına gelir. Dünya’nın ekseni yaklaşık 23 derecelik bir eğime sahip. Gezegenin farklı bölgelerinin değişen derecelerde güneş ışığı almasının nedeni de bu eksen eğikliği. O olmasaydı Güneş doğrudan Ekvator çevresinde kalacaktı ve gezegendeki her yer yıl boyu aynı miktarda ışık alacaktı.
Noel’le kış gündönümünün bağlantısı ne?
Bugün gündönümlerine yol açan astronomik olayları ve bunların gezegen üzerindeki etkisini nedenleri ve sonuçlarıyla birlikte gayet iyi biliyoruz. Ancak eski çağlar için nedeni anlaşılamayan bu olaylar doğaüstü kabul ediliyordu ve benzer olaylar gibi büyük bir öneme sahipti. Bir yandan kutlandılar, bir yandan da karanlık yönü de olan folklorik hikâyeler doğurdular.
Örneğin Fin mitolojisinde günlerin kısalması, cadı kraliçe Louhi’nin Güneş’i çalmasına bağlandı. Daha başka kültürlerde de pek çok kış gündönümü efsanesi ve kutlaması var. En bilinenleri ise Hıristiyanların Noel kutlaması. Kuzey Avrupa’nın pagan insanları, daha sonra Noel’e dönüşen bu tarihi, önceleri ‘Yule’ ismiyle kutluyordu. Noel’in 25 Aralık olarak kabul edilmesinin öncüsü, 336’da Roma İmparatoru Konstantin oldu. Tarihçilere göre bunun nedeni imparatorun kış gündönümü etrafında gelişen yerleşik pagan kutlamalarını zayıflatmaktı. Ancak bu tarih yaklaşık 500 yıl daha kabul görmedi ve Noel 9’uncu yüzyıla kadar büyük bir Hıristiyan bayramı olamadı. Yine de bu eski pagan geleneğinin kütük yakmak gibi kalıntıları bazı kültürlerin Noel kutlamalarında hâlâ yaşıyor.
Dünyadan kış gündönümü kutlamaları
Yılın en uzun gecesi olan kış gündönümüne dair geleneklerin Noel’in yanı sıra Yahudilerin Hanuka, Orta Asya’nın Nardugan bayramlarına da etkisi olduğu biliniyor. Gelin, başka kültürlerdeki ritüellere birlikte bakalım.
Soyal: ABD Arizona’da yaşayan Hopi Kızılderililerinin kış gündönümü kutlamasıdır. Törenler ve ritüeller arasında arınma, dans etme ve bazen hediye verme yer alır. Gündönümü sırasında dağlardan gelen koruyucu ruhlar olan ‘kaçina’lar karşılanır.
Şeb-i Yelda: Şeb-i Yelda, Farsçada ‘en uzun gece’ demektir. İran’da çok eski zamanlardan gelen bir kış gündönümü kutlamasıdır. İran takvimine göre Azer ayını Dey ayına bağlayan gecedir. Geleneksel olarak ışığın karanlığa karşı zaferi ve Doğu’nun güneş tanrısı Mitra’nın doğum günü olarak kabul edilir. Ailelerin bir araya gelip bereketi temsilen nar ve özel yiyecekler yediği, bazılarının güneşi karşılamak için bütün gece uyanık kaldığı kutlamalar yapılır.
İnti Raymi: Bahsettiğimiz tüm kutlamaların aksine haziranda kutlanır zira Peru’da kış gündönümü bu tarihte olur. Bu eski İnka geleneği, Güneş tanrısı onuruna yapılır. 1570’lerde İspanyol kolonilerinin gelişiyle pagan âdeti olduğu gerekçesiyle bir sürü yasaklanan şenlikler 20’nci yüzyılda yeniden canlandırıldı.
Satürnalya: Bu antik Roma festivali, modern Noel kutlamasıyla en yakın bağlantıya sahiptir. Tarım tanrısı Satürn’e adanmış bu bayram antik Yunan dönemindeki Dionysos Şenlikleri’ne çok benzer. Oyunlar, ziyafetler, hediyeleşmelerle kutlanır.
Azize Lucia Günü: İskandinavya’da kış gündönümü sırasında kutlanan bir festival. Lucia fakirlere destek olan bir azize, muhtaç kişilere geceleri elinde mumla giderek yardım ettiği rivayet edilir. Bu gece boyunca kızlar, kırmızı kuşaklı beyaz elbiseler giyerek onu anar, başlarına da onun alametifarikası olan mum çelenkleri takarlar.
Dongzhi: Çin’in kış gündönümü festivalidir. Çinlilerin yanı sıra Tayvanlılar, Japonlar, Koreliler ve Vietnamlılar da kutlar. Kökenleri, bu kültürde evrendeki denge ve uyumu anlatan yin ve yang felsefesine kadar götürülebilir. Aileler bu özel dönemde bir araya gelir. Bir arada oturulan sofralarda ‘yapışkan pirinç topları’ diye tarif edebileceğimiz ‘tang yuan’ gibi özel yemekler yenir.
